حق و تکلیف در نظام دینی در هم تنیده بوده و طبیعی است که کیفیت حضور مردم در جمهوری اسلامی، ملغمه ای از حق و تکلیف باشد.

وظایف و حقوق مردم در ارتباط با نظام اسلامی عبارتند از :

·         1- تلاش و قیام برای ایجاد و تاسیس نظام اسلامی

·         2- حمایت از بهترین ساختار سیاسی ممکن

حمایت از بهترین ساختار سیاسی طراحی شده از سوی نخبگان دینی و سیاسی جامعه، ذیل اصول ثابت اسلامی و با توجه به اقتضائات زمانه و زمینه و مشارکت فعالانه جهت رفع کمبودها و کاستی های نظام پیشنهادی و تلاش برای اسقرار این نظام سیاسی از دیگر وظایف مهم و جدی مردم است.

از آن جا که اقتضائات زمانه و زمینه متفاوتند به طور مثال در دوره ای که حقوق فردی و آزادی های مدنی به رسمیت شناخته می شوند، نظام سیاسی جمهوری اسلامی و در دوره ای که هنوز این قبیل مباحث رونق نگرفته مباحثی چون آراء مدینه فاضله فارابی، به عنوان الگوهایی برای نظام سیاسی منبعث از اصول اسلامی معرفی و ارائه می شوند و البته هر دوی این ساختارها با اصول ثابت و اصلی اسلام که حاکمیت خداوند و فقه است سازگار و بلکه به تبع و نتیجه آن اند. و مردم موظفند ملائم ترین این طرح ها با اصول اسلامی را شناسایی نموده و برای پیاده سازی آن در جامعه همراهی و مشارکت فعال داشته باشند. واضح است که حضور و حمایت مردم از یک نظام سیاسی علاوه بر شان مشروعیت زایی برای آن نظام، شرط موفقیت و پیشروی آن نظام سیاسی است.

پس از استقرار نظام سیاسی، حمایت از آن تا آن جا که حافظ اسلامیت جامعه باشد بر دوش تک تک مردم سنگینی می کند.

 

·         3- انتخاب رجال حکومتی و دولت مردان از راس تا پایین ترین زوایای هرم مسئولیت با واسطه یا بدون آن

 البته این وظیفه ممزوج با وظیفه قبلی است چرا که با انتخاب نظام سیاسی، اصل انتخاب گری مردم نیز تایید یا رد می شود.

 

·         4- بیعت با ولی امر جامعه و اطاعت از فرامین وی و ملتزم بودن به قوانین اسلامی و قراردادی جامعه

پس از گذشت مراحل قبل و باانتخاب رهبری مردمی و معتقد به اصول و ارزش های دینی و الهی بر مردم لازم است که طبق نص صریح نهج البلاغه از وی اطاعت کنند و فرامین او را بپذیرند و بیعت او را نشکنند و این البته تا زمانی است که رهبر جامعه ملزم به رعایت ارزش های اسلامی باشد و تلاشش بر اجرای احکام دینی در جامعه متوقف گردد.

·         5- نظارت مداوم بر عملکرد مسئولین و نحوه صحیح اجرای قوانین اسلامی و قراردادی در جامعه

یکی از وظایف اساسی و مهم مردم در جامعه اسلامی که باعث جلوگیری از عدول از ارزش ها و آرمان های دینی در جامعه می شود، نظارت مردم بر نحوه تصویب و حسن اجرای قوانین اسلامی و قراردادی در جامعه است. این نظارت می تواند توسط جمعی از نخبگان، نمایندگان مردم و یا هریک از مردم به تنهایی صورت پذیرد که بر حکومت لازم است، سازو کاری برای انواع نظارت مردمی طراحی نماید. مطبوعات و رسانه ها، احزاب سیاسی و سندیکاها، ساختارهای سیاسی همچون شورای نگهبان از جمله این طرح ها هستند.

 

·         6- نقد دولت مردان و نصیحت مسئولان در صورت مشاهده رفتار یا تصویب قانونی خلاف شرع یا مصلحت عمومی.

این وظیفه که صراحتا در متون روایی به آن اشاره شده و در ذیل بحث امر به معروف و نهی از منکر نیز طرح گردیده عامل مهم حفظ جامعه اسلامی از خطر انحراف از اصول و عدول از ارزش هاست.

«هر فردی از افراد ملت حق دارد كه مستقیماً در برابر سایرین، زمامدار مسلمین را استیضاح كند و به او انتقاد كند، و او جواب قانع كننده ای بدهد، در غیر این صورت، اگر بر خلاف وظایف اسلامی خود عمل كرده باشد، خود به خود از مقام زمامداری معزول است»  امام خمینی، صحیفه نور، ج 4، ص 190 و نیز ج 8، ص 47؛ ج 20، ص 170

 

·         7- رعایت حقوق و مرتفع ساختن نیازهای طبیعی مردم.

این نیازها شامل نیازهای اقتصادی و روزمره همچون سطح مناسب اقتصادی، اشتغال، مسکن و... و همچنین  تمهید شرایط برای رشد معنوی و فرهنگی و علمی در سطوح مختلف و برپایی قسط و عدل در جامعه که مهمترین شان و هدف واسطی حکومت است و تلاش برای تحقق جامعه توحیدی توسط حاکمیت می باشند. اجرای عدالت و قسط از آن جا که هدف ارسال انبیا و قوام بخش احکام دین است از اهمیت به سزایی برخوردار است و طبق فرموده امام صادق علیه السلام یکی از مظاهر عدالت، یافت نشدن فقیر در جامعه است.